Yapay Zeka ve Hukuk

• 28.06.2025 00:28

YAPAY ZEKA HUKUKU: HER YÖNDEN DERİNLEME İNCELEME

1. TANIM VE TEMEL AMAÇLAR

Yapay Zeka Hukuku, yapay zekâ sistemlerinin geliştirilmesi, kullanılması ve sonuçlarından doğan hukuki, etik ve sosyal sorunlara çözüm bulmak için oluşturulan hukuk dalıdır.

Yapay zeka (YZ), hayatımızın her alanını dönüştürmeye devam ederken, bu teknolojilerin hukuki düzenlemelerle nasıl kontrol altına alınacağı da önemli bir sorunsal olarak karşımıza çıkıyor. YZ'nin karar alma mekanizmaları, insan davranışını taklit etme kapasitesi ve yeteneği ile otonom çalışma yeteneği, hukuk kurallarını zorlayan yeni durumlar yaratacaktır. Bu yazıda, yapay zeka hukukunu derinlemesine ele alarak, sorumluluk, fikri mülkiyet, veri hukuku ve etik tartışmalar gibi çekirdek alanlara odaklanacağımızı söyleyebiliriz.

⚖️ 2. HUKUKİ BOYUTLAR

a. Hukuki Sorumluluk

Problem: Bir yapay zekâ sisteminin sebep olduğu zararlarda kim yada kimler sorumlu tutulacak?

Yapay zeka sistemlerinin bir hata sonucu yada direkt olarak zarara neden olması durumunda, kimin sorumlu tutulacağı en çok tartışılan konulardan biridir.

YZ'nin karmaşık ve otonom yapısı, klasik sorumluluk kurallarını uygulamayı güçleştirir.

Hukuki Modeller:

• Üretici Sorumluluğu (Product Liability): Yazılım/hardware üreticileri sorumlu tutulabilir. Yazılım geliştiricileri ve donanım üreticileri, ürünlerindeki kusurlar nedeniyle sorumlu tutulabilir.

• Kullanıcı Sorumluluğu: Sistemi kullanan kişi yada kurum, doğru kullanım talimatlarını ihlal ettiğinde sorumluluk altında olabilir.

  Ortak Sorumluluk: Bazı senaryolarda geliştirici, kullanıcı ve veri sağlayıcısı birlikte sorumlu tutulabilir.

• Yapay Zekâ Özerkliği: Bazı hukukçular YZ’nin sınırlı tüzel kişilik kazanması gerektiğini savunur. Ancak bu görüş, hem ahlaki hem de hukuki olarak tartışmalıdır.

Örnek Senaryo:

• Otonom bir araç kaza yaptığında, sürücü müdahalesi yoksa sorumluluk üreticide olabilir.

b. Sözleşmeler ve YZ Sistemleri

• YZ’nin sözleşme yada dava dilekçesi oluşturması ya da yorumlaması: Geçerli mi?

• "Akıllı sözleşmeler" (smart contracts) blockchain ile birleştiğinde nasıl düzenlenmeli?

  Tüm bu durumlar karşısında YZ'nin sorumluluğu olmayabilir. Hazırlanan sözleşmeler yada dava dilekçeleri içeriği bakımından hatalı yada yanlış olabilir. İçeriğin teyit edilmesi ve gerçekliği hazırlayan kişi yada kurumun sorumluluğunda görülmesi gereklidir. Yapay Zeka %100 doğru bilgi verdiği düşünülmemelidir.

3. VERİ KORUMA VE GİZLİLİK

a. Kişisel Verilerin Korunması

• YZ sistemleri, büyük veri kullanarak işlem yapar → Kişisel veri riski. 

  YZ sistemleri, karar vermek için büyük veri setlerine ihtiyaç duyar. Bu da veri gizliliği, açık rıza ve veri güvenliği gibi konuları gündeme getirir.

• KVKK (Türkiye) ve GDPR (Avrupa) bu konuda temel dayanaklardandır.

Temel İlkeler:

• Açık rıza : Kullanıcıdan açık rıza alınmadan toplanan veriler hukuka aykırıdır.

• Veri minimizasyonu : Gereksiz veri toplanmasının önüne geçilmelidir.

• Şeffaflık ve hesap verebilirlik

b. Profilleme ve Otomatik Karar Alma

• YZ'nin bir birey hakkında otomatik karar vermesi → Adil mi?

• GDPR, bireylerin "sadece otomatik işleme dayalı" kararlara karşı itiraz hakkını güvence altına alır. GDPR çerçevesinde bireylerin, yalnızca otomatik işleme dayalı kararları reddetme hakkı vardır. Kredi puanlama, sigorta primi belirleme gibi sistemler bu kapsamdadır.

  c) Veri Sorumlusu ve Veri İşleyen Kavramları

  YZ geliştiricileri, veri sorumlusu ya da işleyen konumunda olabilir. Bu da KVKK kapsamında yükümlülükler doğuracaktır.

4. FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI

YZ'nin sanat, yazı, müzik, resim, video, seslendirme gibi alanlarda üretim yapabilmesi, klasik telif hakkı kurallarını zorlayan yeni bir boyut kazandırmıştır.

a. YZ'nin Ürettiği Eserler

• Telif hakkı kimde olacak?

  • YZ'de mi? Kullanıcısında mı? Geliştiricisinde mi?

    
    

    Telif Hakkı Tartışması: Yapay Zeka tarafından oluşturulan resim, şiir, resim ya da video telif hakkına tabi midir? Bu bir eser midir?

    Sahiplik: Bu durumda telif hakkı geliştiricide mi, kullanıcıda mı, yoksa kamuda mı olur?

b. Patent ve Marka Hukuku

• YZ tarafından geliştirilen bir buluş patentlenebilir mi?

• "DABUS Davası" (ABD, AB, Avustralya, Birleşik Krallık): YZ’nin mucit olarak tanınıp tanınamayacağı tartışılmıştır. DABUS adlı YZ sistemi tarafından geliştirilen buluşların, mucit olarak patentlenmesi talebi, başta AB olmak üzere pek çok yargı organı tarafından reddedilmiştir. Nedeni ise, mucitlik için insan olma şartının aranmasıdır.

  
  

  c) Yasal Boşluklar : Mevcut fikri mülkiyet rejimleri YZ'nin eser üretme kapasitesini tam anlamıyla kapsayamamakta, bu nedenle yeni mevzuatlara olan ihtiyaç artmaktadır.

5. CEZA HUKUKU AÇISINDAN YAPAY ZEKA

a. Suç ve Ceza: Fail Kim?

• YZ doğrudan suç işleyemez çünkü ceza hukukunda kusur ve irade aranmaktadır.

• Ama dolaylı faillik mümkün olabilir: YZ kullanan kişi kasten suç işlediyse sorumlu olabilir.

b. YZ’nin Suçla Mücadelede Kullanımı

• Yüz tanıma sistemleri (FRT) ve diğer tanımlama sistemleri (plaka, trafik, radar vb.)

• Suç tahmin algoritmaları (predictive policing)

• Risk skorlama sistemleri → Tartışmalı, çünkü ırk, sosyoekonomik durum gibi önyargılar içerebilir.

6. ETİK VE İNSAN HAKLARI

Yapay zeka sadece hukuki değil, aynı zamanda ahlaki bir sorunsal da yaratmaktadır. "Yapay zekaya ne kadar güvenebiliriz?" sorusu, bu alanın temelidir.

a. Algoritmik Tarafsızlık ve Önyargı

• YZ sistemleri, veri setlerinde var olan ırk, cinsiyet, dil, din gibi önyargıları yeniden üretebilir. YZ, kullanılan verilerdeki tarihsel ya da sosyo-politik önyargıları yeniden üretebilir. Mevcut olmayan bir durumu gerçek gibi algılayabilir, algılatabilir.

b. Şeffaflık ve Açıklanabilirlik (Explainability)

• YZ’nin verdiği kararlar açıklanabilir olmalı.

• “Black box AI” → Kimin neye göre karar verdiği bilinmezse hukuki denetim imkansız olur. "Black box AI" olarak adlandırılan sistemlerde, kararların nasıl alındığı bilinmez. Bu durum hukuki ve etik açıdan büyük bir risk taşır.

c. İnsan Onuru ve Otonomi

• YZ, bireylerin kendi hayatları üzerindeki kontrolünü azaltmamalıdır.

• Özellikle sağlık ve adalet gibi kritik alanlarda "son karar" insanlara bırakılmalı. Sağlık, adalet gibi alanlarda karar yetkisinin tamamen YZ'ye bırakılması, insan onuruyla çatışabilir. Bu nedenle "insan denetimi" mutlaka ama mutlaka korunmalıdır.

7. ULUSLARARASI VE ULUSAL DÜZENLEMELER

a. AB: AI Act (Yapay Zekâ Yasası)

• 2024’te kabul edildi.

• Risk Temelli Yaklaşım:

  • Yasaklı YZ sistemleri (örneğin sosyal puanlama)

  • Yüksek riskli sistemler (örneğin işe alım algoritmaları)

  • Düşük riskli sistemler (chatbot gibi)

b. OECD ve UNESCO İlkeleri

• İnsan merkezlilik

• Şeffaflık

• Güvenlik

• Hesap verebilirlik

c. Türkiye

• Ulusal Yapay Zeka Stratejisi (2021–2025)

• KVKK ve mevcut mevzuatın uyumlaştırılması hedefleniyor.

• Henüz özel bir "YZ Hukuku" yok ama hazırlıklar var.

8. GELECEKTE YAPAY ZEKA HUKUKUNU BEKLENENLER

• Tüzel Kişilik Tartışmaları: Yapay zekâya sınırlı bir kişilik tanınmalı mı?

• Yapay Zekâ Mahkemeleri: YZ destekli davalarda çözüm sistemleri mümkün mü?

• Ulusal ve Uluslararası YZ Anayasaları

• Otonom Silah Sistemleri ve Savaş Hukuku (örneğin LAWS – Lethal Autonomous Weapon Systems)

NETİCE ve SONUÇ OLARAK

Yapay zeka hukuku, sadece teknik bir hukuk dalı olmaktan çıkıp, insanlığın teknolojiyle olan ilişkisini yeniden tanımlayan bir alan haline gelmektedir.

Sorunların çözümü için sadece hukukçuların değil, etikçilerin, yazılımcıların ve toplum bilimcilerin de katıldığı disiplinler arası bir yaklaşım şarttır.

Hukukun temel ilkeleri, yeni dünyaya ayak uydurmak zorunda kalacaktır.

Ancak bu uyum, insan merkezli etik ilkelerden ödün verilmeden sağlanmalıdır. Yapay zeka hukuku işte bu dengenin kurulduğu yeni bir paradigma sunuyor.

Kısaca,

Yapay zeka hukuku, sadece teknolojik değil, aynı zamanda etik, politik , psikolojik ve sosyolojik bir meseledir. Bu alanın gelişimi için:

• Disiplinler arası iş birliği şarttır.

• Yasa koyucuların teknolojiye yetişebilmesi için esnek ve kapsayıcı hatta bazı durumlarda keskin düzenlemeler yapması gerekir.

• İnsan hakları merkezli bir yaklaşım her zaman öncelik olmalıdır.

   "insan denetimi" mutlaka ama mutlaka korunmalıdır.

  
  

  Bu yazı blog yayını için hazırlanmıştır. Kaynak gösterilerek kullanılabilir.